درمنه گیاهی نجات بخش

درمنه (Artemisia) —فیتوشیمی و کاربردهای دارویی

درمنه (در فارسی اغلب «درمنه» یا «ترخ» گفته می‌شود) نام رایجی است برای گونه‌هایی از جنس Artemisia — گروه بزرگی از گیاهان معطر که شامل گونه‌هایی مثل Artemisia annua (درمنهٔ برنجاسف)، Artemisia vulgaris (mugwort/درمنهٔ معمولی) و گونه‌های منطقه‌ای دیگر می‌شود. این جنس بیش از ۲۰۰–۴۰۰ گونه دارد و در مناطق خشک نیمه‌خشک تا معتدل توزیع شده است. fa.wikipedia.org+1

فیتوشیمیِ درمنه — چه چیزهایی توش هست و چرا مهمه؟

درمنه‌ها مخزنِ متنوعی از متابولیت‌های ثانویه هستند: ترپن‌ها (از جمله لاکتون‌های سسکی‌ترپنی — مثل آرتِمی‌نین)، اسانس‌های فرّار (مونوتِرپن‌ها و سِسکِوی ترپن‌ها)، فلاونوئیدها، ترکیبات فنولی و تانن‌ها. این مجموعه باعث می‌شود گیاه از لحاظ بیولوژیک خیلی فعال باشه — یعنی ضد میکروب، ضدالتهاب، آنتی‌اکسیدان و حتی ضدتومور رفتار کنه. مهم‌ترین نمونهٔ شناخته‌شده در این جنس، آرتِمی‌نین (از A. annua) است که پایهٔ داروهای ضدمالاریای مدرن شده و اهمیت تاریخی و علمی بزرگی دارد. 

کاربردهای دارویی (شواهد سنتی و علمی)

• ضدمالاریا      و آرتِمی‌نین: A. annua منبع طبیعی آرتِمی‌نین است؛ این مولکولِ سسکوی‌ترپنی‌لاکتون      اثربخشی بالایی علیه پلاسمودیوم مالاریا نشان داد و کشف و توسعهٔ آن یکی از دستاوردهای بزرگ دارویی قرن اخیر بوده است. (ارجاع      تاریخی و مرورهای تحقیقاتی). PMC+1
• ضدباکتری،      ضدویروس، ضدقارچ: مطالعات آزمایشگاهی و مرورها نشان داده‌اند عصاره‌ها و      اسانس‌های Artemisia می‌توانند      رشد میکروب‌ها و بعضی ویروس‌ها را مهار کنند؛ گرچه اثرات بالینی نیاز به      آزمون‌های بیشتر دارند. PMC+1
• ضدالتهاب      و آنتی‌اکسیدان: فلاونوئیدها و فنول‌های موجود در گونه‌های مختلف نشان‌دهندهٔ خواص ضدالتهابی و محافظتِ کبدی هستند. برخی مطالعات حیوانی/آزمایشگاهی      پتانسیل هپاتوپروتکتیو و کاهش نشانگرهای التهابی را گزارش کرده‌اند.      SpringerOpen+1
• پتانسیل‌های      ضدسرطانی و ایمونومدولاتوری (در حال بررسی): برخی ترکیبات Artemisia در مدل‌های سلولی و حیوانی خاصیت ضدتومور یا تعدیل ایمنی      نشان داده‌اند؛ اما تا اثبات بالینی و دوز-ایمنی به‌صورت گسترده راه طولانی      وجود دارد. PMC+1
  
  

نحوهٔ استفاده و شکل‌های دارویی

در سنت‌های محلی: دمنوش، تنتور، روغن اسانسی، استعمال موضعی و حتی به‌صورت دود برای برخی مراسم پزشکی/روان‌شناختی به کار رفته‌اند. در علم جدید: جداسازی ترکیبات خالص (مثل آرتِمی‌نین) و تهیهٔ داروهای ترکیبی‌شده برای اهداف مشخص (ضدمالاریا، تحقیق در ضدسرطان و غیره). PMC+1

ایمنی و هشدارها (خیلی مهم — علمی و مسئولانه)

• درمنه می‌تواند      آلرژی‌زا باشد (به‌ویژه افراد حساس به گیاهان خانوادهٔ Asteraceae یا حساس به غبارگردهٔ      مرتبط).
• بعضی گونه‌ها /      محصولات ممکن است دارای ترکیبات توکسیک یا تداخل‌دار با داروها باشند؛ خانم‌های      باردار، شیرده و کودکان باید از مصرف خودسرانه خودداری کنند.
• استفاده از      «گیاه کامل» برای بیماری‌های جدی مانند مالاریا به‌صورت سنتی در برخی مناطق      رواج داشته اما سازمان‌های بهداشتی معمولاً استفاده از داروهای دارای      استاندارد و دُز مشخص (مثلاً ترکیب‌های حاوی آرتِمی‌نین با داروهای همکاری‌شونده)      را توصیه می‌کنند؛ پژوهش دربارهٔ اثرات و ایمنی مصرف گونه‌های کامل همچنان ادامه دارد.      PMC+1

چشم‌اندازهای تحقیقاتی و کاربردهای نوین

• پژوهش      روی هم‌افزایی ترکیبات گیاهی: اخیراً بحث شده که «کل گیاه» ممکن است در برخی شرایط      (مثلاً مقاومت دارویی پلاسمودیوم) اثرات متفاوتی نسبت به ترکیبات خالص داشته      باشد و این موضوع نیاز به کارآزمایی‌های بالینی دقیق دارد.      Le Monde.fr+1
• کشف      و بهینه‌سازی مولکول‌های جدید: لاکتون‌ها، فلاونوئیدها و دیگر اجزای درمنه می‌توانند      الگو برای داروهای جدید در زمینه‌های ضدالتهاب، ضدپاتوژن و ضدسرطان باشند.      PMC
  
  

منابع پیشنهادی (برای مطالعهٔ عمیق‌تر)

1. Bisht D. et al., Phytochemistry and      pharmacological activity of the genus Artemisia (مرور؛ PMC). PMC
2. Septembre-Malaterre A. et al., Artemisia      annua, a Traditional Plant Brought to Light (مرور؛ PMC). PMC
3. Siwan D. et al., Artemisia vulgaris      Linn: an updated review on its multiple biological activities (2022). SpringerOpen
4. مقالات و منابع      فا